Vijf dilemma's in verslag over het toezicht 2021-2022

Het thema overheidsinformatie en het belang van archivering staan in het middelpunt van de belangstelling. Het onderzoek dat de Inspectie uitvoerde in 2022 naar de archivering van chatberichten van de minister-president en zijn ambtenaren is niemand ontgaan. Tegelijkertijd is het speelveld waarbinnen aan oplossingen wordt gewerkt steeds drukker geworden.

Het is niet altijd duidelijk hoe rollen en verantwoordelijkheden belegd zijn.

Er zijn veel partijen bijgekomen met nieuwe rollen in het leveren van rijksbrede diensten en advisering. Het is ook niet altijd duidelijk hoe rollen en verantwoordelijkheden belegd zijn. Het blijft voor de toezichthouder dan ook van groot belang om goed zicht te houden op dit speelveld en de juiste interventies te kunnen plegen. De Inspectie heeft in 2022 haar interne organisatie verder versterkt om de komende jaren een groter aantal organisatiegerichte inspecties uit te voeren.

Overheidsinformatie

De Inspectie raakt in toenemende mate betrokken bij juridische procedures. Kwesties rond beschadiging van een beschermd archeologisch monument, de eigendom van (toevals) vondsten en de (il)legaliteit van opgravingsactiviteiten zijn in enkele gevallen voor de rechter gekomen. Ook in de dagelijkse uitvoering is frictie te zien tussen wetgeving en praktijk: zo vindt selectie van vondstmateriaal voor afstoting en vernietiging veelvuldig plaats, terwijl de Erfgoedwet daarvoor feitelijk geen ruimte biedt.

 Magneetvissen heeft een hoge vlucht genomen als populaire hobby, terwijl het met de komst van de Erfgoedwet in 2016 juist verboden is.

Magneetvissen heeft een hoge vlucht genomen als populaire hobby, terwijl het met de komst van de Erfgoedwet in 2016 juist verboden is. De strafbaarheid ervan kan echter gevolgen hebben voor de bereidheid tot het melden van archeologische magneetvisvondsten. En als op ‘vrijgegeven’ terrein archeologisch onderzoek gedaan wordt zonder toepassing van het Besluit Erfgoedwet archeologie kan dit tegen de regels zijn, maar wel nieuwe informatie opleveren over ons gemeenschappelijke erfgoed. Deze voorbeelden laten zien dat de regelgeving soms niet eenduidig is en de uitleg daarvan op punten aanscherping behoeft.

Archeologie

Een groeiend aantal gemeenten geeft aan dat zij te weinig capaciteit en kennis heeft om haar taken op het gebied van monumenten en beschermde gezichten uit te kunnen voeren. In de monitor gemeenten 2019-2020 was het landelijke gemiddelde nog 42%, in de monitor 2021-2022 is dit gestegen naar 50%. In sommige provincies ligt het aantal nog hoger met als uitschieters Noord-Hollandse (61%), Utrechtse (65%) en Limburgse gemeenten (65%). De uitkomsten uit de monitor zijn te zien in afbeelding.

Er komen steeds meer nieuwe taken af op gemeenten terwijl zij nu al onvoldoende geëquipeerd zijn.

Tweederde van de gemeenten geeft aan dat zij onvoldoende toekomen aan contact met monumenteneigenaren. Driekwart heeft te weinig tijd voor het uitvoeren van toezicht en handhaving. Dit beeld wordt bevestigd door signalen van burgers die bij de Inspectie binnenkomen. Burgers zien dat het fout gaat in de uitvoering en dat monumenten worden aangetast. Ook wijzen de restauratiebranche en professionele organisaties voor monumentenbehoud op hetzelfde probleem. Ze ondervinden een tekort aan kennis bij de beoordeling van aanvragen voor rijksmonumenten, waardoor aanvragen voor een omgevingsvergunning langer duren dan gebruikelijk.

De druk op gemeenten is groot. Daar komt bij dat er steeds meer nieuwe taken op gemeenten afkomen die het erfgoed raken, terwijl zij nu al aangeven onvoldoende geëquipeerd te zijn. De invoering van de Omgevingswet kan in de knel raken als je niet goed voorbereid bent. Hetzelfde geldt voor de grote transitieopgaven op het gebied van woningbouw, landschap en klimaat, die ook het erfgoed raken. Het tekort aan capaciteit en kennis bij gemeenten breekt dan op. En het risico bestaat dat dit ten koste gaat van het erfgoed en dat beschermde waarden daardoor verloren gaan.

Rijksmonumenten

De indexering van de subsidie verstrekt door het ministerie van OCW is gelijk voor alle instellingen met een beheertaak voor de rijkscollectie. De collectie van instellingen met een hedendaagse en wetenschappelijke collectie groeit echter veel harder dan van een instelling met een kunstcollectie. De kans op achterstanden in het beheer bij sneller groeiende collecties is hierdoor groter, bijvoorbeeld in het registreren, conserveren en digitaliseren van de collectie.

De kans op achterstanden in het beheer is groter bij sneller groeiende collecties.

Het dilemma doet zich onder meer voor bij Naturalis Biodiversity Center met verwervingen van wetenschappelijke collecties en bij het Nederlands Fotomuseum met verwervingen van collecties van Nederlandse fotografen. Beide musea hebben eenmalig extra subsidie gevraagd om achterstanden in te lopen en een structurele verhoging van de subsidie om te voorkomen dat nieuwe achterstanden ontstaan. Ook Het Nieuwe Instituut heeft eerder aanspraak gemaakt op extra subsidie om achterstanden weg te nemen

Rijkscollectie

De handel in cultuurgoederen is de afgelopen jaren, mede door COVID-19, in sterke mate verplaatst naar online platforms zoals webshops, veilingsites en online marktplaatsen. Online handel is vaak sterk internationaal georiënteerd. Het is niet uitzonderlijk dat aanbieder, tussenpersoon en koper zich in verschillende landen bevinden. Online handel is vluchtiger en anoniemer dan fysieke handel. Bovendien is herkomstinformatie van online aangeboden cultuurgoederen meestal maar in beperkte mate aanwezig. Beperkte of onjuiste herkomstinformatie verhoogt de kwetsbaarheid van cultuurgoederen voor illegale handel. Illegale handel in cultuurgoederen kan onomkeerbare schade toebrengen aan het beschermde erfgoed van landen en bevolkingsgroepen.

Beperkte of onjuiste herkomstinformatie verhoogt de kwetsbaarheid van cultuurgoederen voor illegale handel.

Belangrijke bronlanden van cultuurgoederen zijn door de groei van het online aanbod in cultuurgoederen, juist beter in staat om mogelijk onrechtmatig uitgevoerde cultuurgoederen te identificeren. De Inspectie heeft in de afgelopen periode ongeveer 30 verzoeken van buitenlandse autoriteiten behandeld die betrekking hadden op online aangeboden cultuurgoederen. Verschillende verzoeken hebben geleid tot een teruggave van cultuurgoederen aan het land van herkomst.

Cultuurgoederen

Verslag over het toezicht 2021-2022