Archeologische vindplaatsen zijn terreinen met overblijfselen, voorwerpen of andere sporen van menselijke aanwezigheid in het verleden (artikel 1.1 Erfgoedwet). Nederland heeft vele tienduizenden archeologische vindplaatsen, die verborgen liggen in de bodem.
Bekende vindplaatsen, maar ook onbekende, waar niemand weet van heeft. Wekelijks worden nog nieuwe vindplaatsen ontdekt, per toeval, door archeologisch onderzoek of bij bouw- en bodemwerkzaamheden. Veel vindplaatsen worden opgegraven of gedeeltelijk onderzocht. Anderen worden ‘opgegeven’: ze worden dan verstoord of vernield zonder voorafgaand archeologisch onderzoek.
Van sommige vindplaatsen wordt aangenomen dat ze zo bijzonder, goed geconserveerd of zeldzaam zijn, dat besloten is ze wettelijk te beschermen. Deze vindplaatsen staan ingeschreven in het rijksmonumentenregister.
De archeologische rijksmonumenten worden wel de toppers of pareltjes onder de vindplaatsen genoemd en het is bij wet verboden ze te beschadigen of te vernielen. Er kan hier dus niet zomaar grondverzet plaatsvinden en gebouwd worden.
Bijzondere gebouwen, zoals de Beurs van Berlage in Amsterdam of de Nieuwe Kerk van Delft worden door het Rijk beschermd. Nederland heeft bijna 62.000 gebouwen die rijksmonument zijn. Dat er ook bijzondere archeologische monumenten zijn, die rijksbescherming genieten, is minder bekend. Weliswaar zijn er lang niet zoveel archeologische rijksmonumenten als gebouwde monumenten, maar toch telt het monumentenregister anno 2019 circa 1400 archeologische vindplaatsen die door het Rijk beschermd worden. Ze zijn onderdeel van ons cultureel erfgoed. Soms zijn ze zichtbaar, denk aan grafheuvels of hunebedden, maar meestal zijn ze onzichtbaar en liggen ze verscholen in de bodem of onder water. Het blijvend intact houden van archeologische vindplaatsen is een Europees streven, vastgelegd in het archeologische Verdrag van Valletta.
Vaak staan er informatieborden bij archeologische rijksmonumenten of zijn er archeologische wandelroutes gemaakt langs meerdere monumenten. Andere archeologische rijksmonumenten zijn volledig onzichtbaar en soms is zelfs de eigenaar van de grond waarin het archeologische monument ligt, zich niet bewust van de bijzondere status van zijn grond.
Mocht u archeologische rijksmonumenten bezoeken en zien dat er schade aan is toegebracht, bijvoorbeeld dat er grote kuilen in gegraven zijn, neemt u dan contact op met de Inspectie om dit te melden.